Dini terminler 1

Fitrə zəkatı - zəkatın bir növü olub, hər il ramazanın sonunda ödənilir. Hər bir müsəlman özü və öhdəsində olan ailə üzvləri üçün fitrə zəkatı olaraq adambaşına təqribən 3 kq. buğda (buğda əvəzinə arpa, xurma, kişmiş də ola bilər), yaxud bunun pulunu verməlidir. Fitrə zəkatı yeməyə ehtiyacı olan kasıb adamlara verilir.
Xatəmul-ənbiya - ərəb dilindən tərcümədə "peyğəmbərlərin möhrü" deməkdir. Peyğəmbərlərin sonuncusu olan Həzrət Məhəmməd (s) bu ləqəblə tanınır. Qədim dövrlərdə (s) yazıların lap sonuna möhür vurulardı. Buna görə də Həzrət Məhəmmədi (s) peyğəmbərlər siyahısının sonunda tamamlayıcı möhrə bənzədərək, ona bu ləqəbi vermişlər.
Hədis - Həzrət Məhəmməd Peyğəmbərin (s) dilindən söylənilən kəlam. Cə"fəri məzhəbinə görə, on iki imamın dilindən rəvayət edilən hədislər də peyğəmbərin hədisləri qədər əhəmiyyətli sayılır. İslam tarixi boyunca on minlərlə hədisi əhatə edən iri hədis məcmuələri tərtib olunmuştdur.
Çavuş - qədimlərdə Həcc, Kərbəla və Məşhəd ziyarətinə gedənləri karvana toplayan şəxslərə "çavuş" dəyirdilər. Çavuşlar şəhərin içində məhəllə-məhəllə gəzib, uca səslə qəsidə oxuyar və camaatı hazırlaşmağa çağırardılar. Klassik şairlər çavuşların oxuması üçün "çavuşi" adlı xüsusi şə"rlər yazmışlar.
Cihad - döyüş, mübarizə deməkdir. İslamda cihadın iki növü vardır. İslam dişmənləri ilə, habelə Vətənin azadlığı uğrunda aparılan müharibə "cihadi-əsğər" (kiçik cihad), insanın öz nəfsi və tamahı ilə apardığı mibarizə isə "cihadi-əkbər"(böyük cihad) adlanır.
Şəhid - cihadda həlak olmui şəxslərə deyilir. Qur"anda, habelə Peyğəmbərin və imamların hədislərində şəhidlərin yüksək məqamı, axirətdə onlara veriləcək mükafat haqqında çoxlu mə"lumat vardır.
ABİD - lüğəti mənada "ibadət edən" deməkdir. İslam tarixində öz gözəl əxlaqı, çoxlu ibadətləri ilə məşhur olan şəxslərə "abid" demişlər. Həmin şəxslər həqiqətən ibadətdən zövq almış, günün əksər vaxtlarında Allaha ibadət etməyi özlrinə borc bilmişlər. Belə abidlərdən çoxlu fövqəladə hərəkətlər - kəramətlər müşahidə edilmişdir.
BÜRHAN - "dəlil, sübüt" deməkdir. Hər bir elm sahəsində olduğu kimi, İslami fəlsəfə və kəlam elmlərində də bütün əsas prinsiplər dəlillər vasitəsilə sübüta yetirilir. Məsələn, Allahın varlığı, vahidliyi, ədaləti, peyğəmbərlərin və imamların zərurəti, onların məsumluğunun vacibliyi və s. məsələlərin hər biri çoxlu sayda bürhanlar vasitəsilə isbat olunur.
QƏSIDƏ - klassik ədəbiyyatda şer formalar?ndan biri. Adətən, əruz vəznində yazılır. Quruluş etibarı ilə qəzəli xatırladan qəsidə həcminin böyüklüyü, dini-irfani məzmunu ilə bundan fərqlənir. Qəsidənin ilk beytinin misraları bir-biri ilə qafiyələnir. Sonrakı beytlərin ilk misralarının qafiyələri sərbəst buraxılır, ikinci misra isə ilk beytlə həmqafiyə şəklində yazılır. Qəsidələrdə adətən, Allah-təala, peyğəmbərlər, imamlar mədh olunur. Azərbaycan ədəbiyyatında Nəsimi, Füzuli, Xətai, S. Ə. Şirvani və başqalarının dərin məzmunlu qəsidələri çox məşhurdur.
DİYƏ - şəriət terminlərindəndir. İlam qanunlarına görə, qəsdən cinayət törətmiş hər bir şəxs etdiyi əmələ müvafiq surətdə cəriməni zərərçəkənə ödəməlidir. Bu cəriməyə "diyə" deyilir. Diyənin miqdarı törədilən cinayətin ağırlığından asılıdır. Məsələn, xüsusilə ağır olan qətl cinayətinə görə, cani ya öldürülməli, ya da zərərçəkən tərəfə diyə ödəməlidir. Bəzən əks tərəf diyəni qəbul etməklə razılaşır və beləliklə cani ölümdən xilas olur. Diyənin hökmləri mürəkkəbdir, bu barədə ətraflı məlumat almaq üçün mütləq şəriət kitablarına müraciət olunmalıdır.
ECAZ - hər hansı hərəkətin təkraredilməzliyini, başqalarının bu işi təkrar etməyə aciz olduqlarını bildirən ifadədir. Dini ədəbiyyatda "ecaz" kəlməsi adətən, Quranla bagl? islədilir. Allah?n ən boyuk mocuzələrindən sayılan Qurani-Kərim heç bir insan tərəfindən təkrar olunmayacaq dərəcədə dəqiq söz və məna gözəlliyinə malikdir. Quranda işlənmiş hərf və sözlərin təkrarı, kəlmələrin məna rəngarəngliyi, xüsusi ahəngdarlıqla növbələşməsi bu kitabın ecazını göstərən xüsusiyyətlərdəndir. Böyük İslam ədibləri, filoloq və təfsirçilər Qurani-Kərimin ecazı barədə xeyli dəyərli əsərlər yazmışlar.
ƏZLAM - İslamdan əvvəlki cahilliyə dövrü ərəblərin məxsusi atributlarından biri. Bütpərəst ərəblər hər hansı bir işi görmək istəyərkən əvvəlcə oxlarla fala baxırdılar. "Əzlam" adlı bu fal oxlarının sayı adətən üç ədəd olurdu. Oxların birinin üstünə "Tanrı əmr edir", o birinin üstünə "Tanrı qadağan edir" yazırdılar. Üçüncü oxu isə yazısız buraxırdılar. Həmin oxlar mötəbər sayılan bütlərin qarşısına qoyulurdu. Fal üçün müraciət edən şəxsin özü, yaxud kahin oxları qarışdırıb arasından birini götürürdü. Əgər birinci ox çıxırdısa, nəzərdə tutulan işi yerinə yetirirdilər. Qadağan oxu çıxsaydı, həmin əməldən çəkinirdilər. Yazısız ox çıxdığı təqdirdə proses təzədən təkrar olunurdu. Qurani-Kərimdə cahiliyyə dövrünün bəzi ənənələri sırasında fal oxları da qadağan edilmişdir: "Ey iman gətirənlər! Şərab, qumar, bütlər, fal oxları (əzlam) şeytan əməlindən olan murdar şeylərdir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə nicat tapasınız!" ("Maidə" surəsi, 90-cı ayə).
İCTİNAB - "çəkinmək, uzaq qaçmaq" deməkdir. İslam əxlaqında adətən günahlardan çəkinməyə "ictinab" deyilir. Günah və haram işlərdən ictinab etmək insanın əxlaqını kamilləşdirir, onu dünya və axirət xoşbəxtliyinə yetirir.
ZƏRIH - müqəddəs şəxslərin qəbrini ətraf mühitdən ayıran maneəyə deyilir. Müsəlman aləminin müxtəlif nöqtələrində dəfn edilmiş şəxsiyyətlərin məzarı üstündə divarları taxta, dəmir, gümüş və yaxud qızıldan olan üstübağlı xırda otaq şəklində zərihlər qurulur. Mədinədə Həzrət Məhəmməd peyğəmbərin (s), Nəcəfdə İmam Əlinin (ə), Kərbəlada İmam Hüseynin (ə), Məşhəddə İmam Rzanın (ə) məzarları uzərində qurulmuş məhəccər şəkilli qızıl zərihlər müsəlman incəsənətinin şah əsərlərindən sayılır.
KƏRAMƏT - gözəl əxlaqı, elmi və ibadəti ilə seçilən müqəddəs həyata keçirə bildikləri fövqəladə əməllərə deyilir. Məsum şəxslərin (peyğəmbər və imamların) qeyri-adi hərəkətləri "möcüzə" adlandığı halda, qeyri-məsum şəxslərin belə hərəkətləri "kəramət" adlanır. İslam tarixində böyük ariflər, alimlər, seyyidlər Allah yanında uca məqama malik olduqlarına görə, xalqın ehtiyaclarını yerinə yetirmək üçün Allaha dua etmiş, Allah da onlara kəramət göstərmək qüdrəti vermişdir.
MİNARƏ - müsəlman memarlıq elementlərindən biri, məscid kompleksinə aiddir. Məsciddə azan verən şəxs səsinin daha böyük ərazilərə yayılması üçün minarəyə qalxır və oradan azan verir. Minarələrin daxilində vintvari pilləkən və müəyyən yüksəklikdə minarəni dövrələyən eyvan (azançının dayanması üçün) qurulur. Milli ənənələrdən və memarlıq üslublarından asılı olaraq, müsəlman ölkələrində dairəvi, kvadrat, səkkizbucaqlı və s. formalı en kəsiyinə malik minarələr tikilir. Məkkə, Mədinə, Qahirə, Dəməşq, Bağdad, Kərbəla və İstambul kimi qədim şəhərlərindəki məscidlərin minarələri öz orijinallığı, ornamentlərin rəngarəngliyi, gözə yatımlı forması ilə diqqəti cəlb edir.
SIYRə - müsəlman tarixçiliyi janrlarından biri. İslam müqəddəslərinin həyatı, fəaliyyəti və davranışları haqqında məlumatlara, habelə bu mövzuda yazılmış kitablara "siyrə" deyilir. Daha dar mənada Həzrət Məhəmməd peyğəmbərin (s) həyatı haqqındakı kitablar "siyrə" adlanır. İbn İshaq, İbn Hişam, Hələbi və s. müəlliflər tərəfindən qələmə alınmış siyrə kitabları xüsusilə məşhurdur.
TÜRBƏT - lüğəti mənada "torpaq" deməkdir. Adətən, İslam müqəddəslərinin məzarı üzərindən götürülmüş torpağa "türbət" deyilir. Dahi İmam Hüseynin (ə) dəfn olunduğu Kərbəla torpağı "turbət" adlanır. Türbətdən təbərrük məqsədilə istifadə edilir. Şiə məzhəbində namaz zamanı Kərbəla türbətindən düzəldilmiş möhürə səcdə etmək böyük savaba malikdir. Şəriət hökmlərinə görə, vəfat etmiş müsəlmanı dəfn edərkən yanağının altına və sinəsinə azacıq türbət tökmək savabdır. Türbətin bəzi şəfaverici xüsusiyyətləri də vardır. Tarixdə ağır xəstəliyə düçar olmuş şəxslərin türbət vasitəsilə sağalmaları haqqında çoxlu faktlar vardır.
ÜCB - İslam əxlaqı terminlərindən biri, təvazönün ziddidir. Bir kəsin özünü hamıdan üstün tutmasına, başqalarını özündən əskik bilməsinə, özünün bütün nöqsanlarına göz yumub öz şəxsiyyətinə pərəstiş etməsinə "ucb" deyilir. İslam əxlaqının əsas mənbələri olan Quran ayələri və hədislər ücbü qətiyyətlə rədd edir. Ücb və təkəbbür insanı təkamül yolundan saxlayır, onu əxlaqi gözəlliklərdən məhrum edir, dünyagörüşünü məhdudlaşdırır, ətrafdakılarla münasibətini pisləşdirir, insanı dar və qapalı bir çərçivəyə salır.
FÜRQAN - tərcüməsi "fərq qoyan, bir-birindən ayıran" deməkdir. Qurani-Kərimin adlarından biri də "Fürqan"dır. Quran ayələrinin özündə Allah-təala bu səmavi kitabı həmin adla adlandırır. Qurani-Kərim haqla batili, yaxşı ilə pisi ayıran əsas meyar olduğu üçün ona bu ad verilmişdir. Çünki Quranın hökmlərinə əməl edən şəxs hər iki dünyada səadət əldə edir, bu hökmləri pozan adam isə ilahi əzaba düçar olur. Quranda buyurulur: "Aləmləri qorxutmaq üçün Fürqanı (yəni haqla batili ayıran kitabı) öz bəndəsinə endirən Allah nə qədər uca və uludur!" ("Furqan" surəsi, 1-ci ayədən).